Większość z nas nie jest świadoma ani nie analizuje tego, w jaki sposób nasze mózgi koordynują, przetwarzają i integrują informacje zmysłowe.
Większość z nas nie myśli w jaki sposób wykonać jakieś zdanie czy czynność. Nasze systemy sensoryczne pracują automatycznie, umożliwiając nam chodzenie, chwytanie, utrzymywanie równowagi itp.
Tymczasem, żeby osiągnąć harmonię w działaniu (czyli funkcjonować prawidłowo, odbierać właściwe wrażenia ze świata i udzielać odpowiedniej odpowiedzi, czyli właściwie się zachowywać) trzeba posiadać „dobrą integrację”, czyli dobrą współpracę wszystkich systemów zmysłowych.
Co oznacza integracja sensoryczna?
Termin integracja sensoryczna określa prawidłową organizację wrażeń sensorycznych (bodźców) napływających przez receptory (narządy zmysłów). Oznacza to, że mózg, otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów (wzrok, słuch, równowaga, skóra, mięśnie, stawy i ścięgna), dokonuje ich rozpoznania, segregowania i interpretacji oraz integruje je z wcześniejszymi doświadczeniami. Na tej podstawie mózg tworzy odpowiednią do sytuacji reakcję nazywaną adaptacyjną. Jest to adekwatne i efektywne reagowanie na wymogi otoczenia. Może to być odpowiedź ruchowa jak i myślowa.
Dysfunkcje (zaburzenia) integracji sensorycznej
Nieprawidłowa integracja sensoryczna przejawia się tzw. dysfunkcjami, czyli zaburzeniami. Pojawiają się one, gdy układ nerwowy niewłaściwie organizuje bodźce zmysłowe. Dysfunkcje nie są związane z uszkodzeniem narządów zmysłów, np. z niedosłuchem czy krótkowzrocznością. Oczywiście, jeśli istnieją obawy dotyczące sprawności poszczególnych analizatorów, niezbędna jest konsultacja lekarska. Dysfunkcje integracji sensorycznej dotyczą nieprawidłowości w zakresie przetwarzania bodźców sensorycznych w obrębie następujących systemów: czuciowego (dotykowego i proprioceptywnego), przedsionkowego, słuchowego, wzrokowego, węchowego i smakowego.
Dysfunkcje te mogą być rozpoznawane u dzieci w normie intelektualnej z trudnościami w uczeniu się, z niepełnosprawnością intelektualną, ruchową, autyzmem, nadpobudliwością psychoruchową, mózgowym porażeniem. Ich nasilenie jest różne, od lekkiego do znacznego.
Wybrane objawy dysfunkcji (zaburzeń) integracji sensorycznej
- dziecko jest niespokojne, płaczliwe, ma kłopoty z zaśnięciem
- u dziecka występują trudności z samodzielnym piciem, żuciem i przełykaniem pokarmów (preferuje dania papkowate),
- źle toleruje wykonywanie przy nim czynności pielęgnacyjnych i higienicznych, takich jak: obcinanie włosów, paznokci, mycie twarzy, zębów, smarowanie kremem, czesanie, czyszczenie nosa, uszu itp.
- wiele czynności samoobsługowych wykonuje z trudem, powoli, niezdarnie. Ma problemy z samodzielnym myciem się, ubieraniem, zwłaszcza zapinaniem guzików i sznurowaniem butów.
- ma słabą równowagę: potyka się i upada częściej niż rówieśnicy, prawie zawsze ma jakiś siniak czy zadrapanie, podczas dłuższego siedzenia ma trudności z utrzymaniem głowy w pozycji pionowej, podpiera ją ręką, kładzie się na stoliku itp.
- jest nadruchliwe, nie może usiedzieć/ustać w jednym miejscu,
- trudno się koncentruje, a łatwo rozprasza,
- jest impulsywne, nadwrażliwe emocjonalnie, często się obraża,
- bywa uparte, negatywistyczne,
- w porównaniu do innych dzieci czy wymogów sytuacji porusza się zbyt szybko lub za wolno,
- nabywanie nowych umiejętności ruchowych sprawia mu trudność, np. jazda na rowerze, rzucanie i łapanie piłki, pływanie. Nie próbuje pokonywać różnych naturalnych przeszkód w terenie, tylko raczej je omija. Wchodząc/schodząc po schodach częściej niż inne dzieci trzyma się poręczy, niepewnie stawia nogi. Kiedy próbujemy pomóc dziecku w przyjęciu jakiejś pozycji ciała wydaje nam się ono bezwładne, ciężkie lub sztywne. Podczas gimnastyki lub rytmiki wielu ćwiczeń nie jest w stanie wykonać, podobnie podczas swobodnych zabaw ruchowych – nie może dotrzymać kroku rówieśnikom
- ruchy dziecka są niezgrabne – zbyt zamaszyste, kanciaste, często przytrafiają mu się przykre przygody, np. rozlanie mleka, strącenie wazonu, rozsypanie cukru, nieumyślnie wchodzi lub wpada na meble, ściany, inne dzieci,
- niewłaściwie czy wręcz dziwacznie trzyma różne przedmioty codziennego użytku, np. nożyczki, sztućce czy przybory do pisania,
- nie lubi dziecięcego baraszkowania z rodzicami lub rodzeństwem, nie lubi turlać się po podłodze, podskakiwać, robić fikołków
- lub przeciwnie – uwielbia ruch, poszukuje go, dąży do niego. Jest stale w ruchu – biega, podskakuje, często zmienia pozycję ciała,
- przejawia duży lęk przed upadkiem lub wysokością, okazuje niepokój, gdy musi oderwać nogi od podłoża, np. wejść na wysokie schody, na drabinkę, usiąść na wysokim stołku,
- w nowym miejscu dziecko czuje się zagubione, potrzebuje sporo czasu by zdobyć orientację w otoczeniu,
- często myli stronę prawą i lewą, w obrębie własnego ciała oraz w otaczającej przestrzeni, podczas gier zespołowych zdarza się, że biegnie w innym kierunku niż jego drużyna, w inną stronę niż piłka, którą ma złapać, jest zdezorientowane, ma słabe wyczucie odległości,
- nie ma dominacji jednej ręki i żadna nie jest dostatecznie sprawna,
- ma trudności w nauce, zwłaszcza z czytaniem i pisaniem, częściej niż inne dzieci w jego wieku myli, odwraca znaki graficzne, ma trudności w przepisywaniu, przerysowywaniu z tablicy, zdarza się, że zaczyna czytać wyrazy od końca,
- ma kłopoty z cięciem nożyczkami, rysowaniem po śladzie, kalkowaniem itp.
- poproszone o coś często albo się z tym opóźnia, albo w ogóle zapomina,
- dziecko sprawia wrażenie słabego, szybko się męczy,
- nie lubi karuzeli, huśtawki, lub przeciwnie – uwielbia to,
- cierpi na chorobę lokomocyjną.
Diagnoza i terapia integracji sensorycznej
Rozpoczęcie terapii SI poprzedzone jest dokładną diagnozą dziecka opartą na Testach Południowokalifornijskich oraz Obserwacji Klinicznej. Terapeuta przeprowadza także wywiad z rodzicami i często posługuje się uzupełniającymi narzędziami badawczymi. Na podstawie przeprowadzonych badań i obserwacji zostają opracowywane indywidualne plany terapii. Również rodzice otrzymują wskazówki terapeutyczne, które powinni realizować w domu. Warto dodać w tym miejscu, że każda sesja terapeutyczna ma wartość oceniającą, gdyż proces diagnostyczny jest ciągły w czasie. Dotyczy to zwłaszcza dzieci, które z różnych względów nie poddają się standaryzowanym technikom badawczym. Diagnozy może dokonać wyłącznie certyfikowany terapeuta integracji sensorycznej (www.pstis.pl).
Terapia integracji sensorycznej
Terapia integracji sensorycznej określana jest mianem naukowej zabawy. Podczas sesji dziecko huśta się w hamaku, toczy w beczce, jeździ na deskorolce czy balansuje na kołysce. Przez zabawę przyjemną i interesującą dla dziecka dokonuje się integracja bodźców zmysłowych oraz doświadczeń płynących do ośrodkowego układu nerwowego, co pozwala na lepszą organizację działań.
Terapia SI nie jest uczeniem konkretnych umiejętności (np. jazda na rowerze, pisanie, czytanie), ale usprawnianiem pracy systemów sensorycznych i procesów układu nerwowego, które są bazą do rozwoju tych umiejętności. W toku pracy tą metodą terapeuta stymuluje zmysły dziecka oraz usprawnia takie zakresy, jak np.: motoryka mała, motoryka duża, koordynacja wzrokowo-ruchowa. Zadaniem terapeuty jest, przy zastosowaniu odpowiednich technik, eliminowanie, wyhamowywanie lub ograniczenie niepożądanych bodźców obecnych przy nadwrażliwościach sensorycznych lub dostarczanie silnych bodźców, co jest konieczne przy podwrażliwościach systemów sensorycznych.
Integracja sensoryczna nie jest substytutem rzeczywistej edukacji, może natomiast poprawić uczenie się i sprawić, że będzie ono łatwiejsze. Funkcjonujemy optymalnie wówczas, gdy wszystkie układy zmysłowe dobrze ze sobą współpracują. Biorąc pod uwagę fakt, że proces uczenia się zachodzi w mózgu, terapia SI może uczynić mózg bardziej chłonnym i podatnym na przyjmowanie wiedzy szkolnej. Im wcześniej zostaną rozpoznane deficyty leżące u podstaw trudności w uczeniu się, właściwym zachowaniu czy koordynacji ruchowej, tym lepsze będą efekty terapii integracji sensorycznej. Integracja sensoryczna sprawia by uczenie się było coraz łatwiejsze.
Terapia odbywa się w sali specjalnie do tego przystosowanej i wyposażonej w odpowiednie przyrządy. Wyposażenie musi przede wszystkim obejmować wiele urządzeń do stymulacji systemu przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego, ale również wzrokowego, słuchowego i węchowego. Atmosfera podczas terapii sprzyja rozwojowi wewnętrznej potrzeby ujarzmiania środowiska.
Podsumowanie
Na koniec warto dodać, że z problemów w zakresie integracji sensorycznej dzieci nie wyrosną. Te problemy będą „rosły” razem z nimi. Dlatego tak ważna jest wczesna interwencja, która wspiera system nerwowy tak, aby mógł on prawidłowo odbierać, interpretować i organizować napływające informacje zmysłowe.
Polecana literatura:
- Affolter, F. (1999). Spostrzeganie, rzeczywistość, język. Warszawa: WSiP
- Ayers, J. (1974). Sensory integration and the child. Los Angeles: W.P.S.
- Baran, J. (1996). Terapia zabawą. Usprawnianie psychoruchowe dziecka z zespołem mózgowego porażenia dziecięcego. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno Pedagogicznej MEN
- Bogdanowicz, M., Kisiel, B., Przasnyska, M. (1996). Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka. Warszawa: WSiP
- Borkowska, M. (red.). (1998). Dziecko niepełnosprawne ruchowo. T.2. Warszawa: WSiP
- Cieszyńska, J. (2007). Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka. Od noworodka do 6 roku życia. Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne
- Delacato, C. (1999). Dziwne niepojęte. Autystyczne dziecko. Warszawa: Fundacja Synapsis
- Eliot, L. (2003). Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia. Poznań: Media Rodzina
- Franczyk, A., Krajewska, K. (2003). Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami w rozwoju; Kraków: Impuls
- Frohlich, A. (1998). Stymulacja od podstaw. Warszawa: WSiP
- Goddard, S. (2006). Harmonijny rozwój dziecka, Warszawa: Świat Książki
- Kielin, J. (1998). Rozwój daje radość. Terapia dzieci upośledzonych w stopniu głębokim. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
- Maas, V. (1998). Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej. Warszawa: WSiP
- Wiśniewska, M. (2008), Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną. Poradnik dla rodziców i terapeutów. Kraków: Impuls
Opracowała: Dr Marta Wiśniewska, pedagog specjalny, oligofrenopedagog, logopeda, terapeuta SI